Każde dziecko rodzi się z pewnymi uzdolnieniami. Każde dziecko przychodząc na świat jest wyjątkowe i każde przynosi ze sobą bagaż możliwości. Każdy człowiek ma możliwości osiągnięć w jakiejś dziedzinie, chodzi tylko o to, by w miarę wcześnie ujawnić je i dopomóc w ich rozwoju.

Zdolności, to różnice indywidualne. Sprawiają one, że przy danym zasobie wiedzy, praktyki i takich samych warunkach zewnętrznych oraz równej motywacji, jedni ludzie sprawniej niż inni wykonują dane czynności, w tym także szybciej uczą się nowych rzeczy. Zdolne dziecko to takie, które w kilku dziedzinach osiąga wyniki wyraźnie lepsze od średnich wyników przypisanych jego grupie wiekowej. Wielu badaczy tematu uważa, że tyle samo jest różnych zdolności ile jest rodzajów aktywności człowieka, znaczy to, że każdy człowiek powinien rozwijać zdolności na maksymalnym dla siebie poziomie.

Zdolności możemy podzielić na trzy rodzaje:

• Zdolności ogólne – pozwalają uczyć się w zakresie wiedzy teoretycznej. Utożsamia się je z inteligencja ogólną definiowaną jako ,,…zdolność do uczenia się, ogólną zdolność do rozwiązywania nowych zadań i problemów…” ( Lewowicki ). Dzieci o takich zdolnościach wykazują lepsza pamięć, dużo wcześniej niż rówieśnicy chodzą, mówią, czytają a także posiadaj umiejętność posługiwania się wcześniej opanowanym materiałem.

• Zdolności kierunkowe – wiążą się z określoną sferą aktywności. Określane są jako zdolności ,,do czegoś”, do pewnych rodzajów czy dziedzin działalności ( np. muzycznej, plastycznej, literackiej ). Zdolności te obserwujemy już u bardzo małych dzieci.

• Zdolności twórcze – przejawiają się w umiejętności tworzenia rzeczy nowych. Już na poziomie działalności przedszkolnej należy szukać dzieci uzdolnionych. Wielu psychologów i pedagogów akcentuje, iż wczesne rozpoznanie zdolności dziecka i rozpoczęcie pracy nad ich pobudzaniem powinno stać się pierwszoplanowym zadaniem nauczyciela.

Jak oceniać zdolności, jak je rozpoznawać i jakie stosować kryteria przy określaniu dziecka uzdolnionego na poziomie wieku przedszkolnego? Na gruncie pedagogiki przedszkolnej wśród najczęściej wymienianych kryteriów oceny dziecka uzdolnionego znajdują się: zasób wiadomości i umiejętności (w ogromnym stopniu uwarunkowany czynnikami środowiskowymi i formami wczesnej symulacji). Inne kryteria to: aktywność na zajęciach dydaktycznych, łatwość i szybkość uczenia się wierszy i piosenek, ogólna inteligencja. Ponad to wymienione są też taki wskaźniki, jak: poziom wypowiedzi językowej dziecka, samodzielne prace twórcze, poprawność myślenia, umiejętność zastosowania zdobytej wiedzy w sytuacjach nowych.

Geoff Lewis w książce „Jak wychować utalentowane dziecko” omawia kilka cech, które charakteryzują zazwyczaj dzieci szczególnie uzdolnione. Pamiętać jednak należy, że każde dziecko jest odmiennym osobowością i powinno być traktowane indywidualnie.

Dziecko potrafi się koncentrować. Badania wykazują, że większość dzieci zdolnych wykazuje wzmożoną koncentrację i umiejętność skupienia uwagi. Niekiedy przejawia się to już w wieku niemowlęcym- maluch, który nie skończył roku, potrafi dłużej niż rówieśnicy bawić się jedną zabawką, znajdując dla niej różne przeznaczenia. Umiejętność wzmożonej koncentracji łatwo zauważyć w wieku przedszkolnym. Cztero- czy pięciolatek z zapałem buduje skomplikowaną budowę z klocków, podczas gdy jego rówieśnicy dawno już zajmują się czymś innym.

Niektórzy psychologowie twierdzą, że umiejętność koncentracji jest charakterystyczna przede wszystkim dla dzieci uzdolnionych w kierunkach ścisłych. Inni nie potwierdzają tej tezy, uważając, że dziecko zdolne koncentruje się zawsze na dziedzinie, która je interesuje. Pamiętać jednak należy, że może się okazać, iż mamy w domu czy przedszkolu małego muzyka, który wcale umiejętności wzmożonej koncentracji nie posiada.

Dziecko lubi towarzystwo starszych. Zdolne maluchy zazwyczaj wolą bawić się z dziećmi starszymi. Ich gry i zabawy są bardziej skomplikowane, ambitniejsze, wymagają poważniejszych umiejętności. Utalentowany malec potrafi często sam zaproponować starszym zabawę, bywa przez taką grupę akceptowany, a często pełni w nim rolę wiodącą. Lubi także towarzystwo dorosłych-zadaje mnóstwo pytań, przysłuchuje się rozmowom, niekiedy nawet próbuje s8ię do niej wtrącać (środowisko postrzega go czasami jako przemądrzalca).

Nie zawsze jednak dziecko, które lubi towarzystwo starszych, musi okazać się geniuszem. Często takie zachowanie wynika z wychowania bez rówieśników, jedynactwa lub modelu rodziny.

Dziecko łatwo się nudzi. Znudzona mina przedszkolaka, który ma kolorować obrazek, i zniechęcone spojrzenie pierwszoklasisty, który ma ponownie przepisywać wyrazy z książeczki – utalentowane dzieci bardzo szybko nudzą się przy powtarzaniu tych samych rutynowych czynności. Dlatego gdy tylko zauważymy predyspozycje dziecka w pewnych dziedzinach, powinniśmy indywidualizować i wzbogacać program jego zajęć. Nie ma sensu powtarzanie tych samych ćwiczeń – wszystko jedno czy będą to przykłady matematyczne czy też gamy ćwiczone na pianinie. Musimy zaproponować dziecku ćwiczenie innej, bardziej skomplikowanej i nowej formie – tylko w ten sposób zachęcimy je do dalszej pracy i jednocześnie rozwoju talentu.

Dziecko wykazuje dużą niezależność. Dzieci zdolne są bardzo samodzielne i samowystarczalne. Potrafią zorganizować sobie zajęcia z ulubionej dziedziny, długo koncentrują się na wymyślonej przez siebie zabawie, często nie chcą podporządkować się sztywnym regułą np. zajęć przedszkolnych. Taką niezależność łatwo zaobserwować już we wczesnym dzieciństwie. Przed wychowawcami i rodzicami zdolnych, niezależnych malców stoi ważne zadanie nauczenia ich pracy w grupie i umiejętności samodzielnej pracy także w dziedzinach, które malca specjalnie nie interesują.

Dziecko ma swoje hobby. Większość utalentowanych dzieci już we wczesnym dzieciństwie przejawia zainteresowanie kolekcjonerskie

w różnych dziedzinach (nie zawsze są one związane bezpośrednio ze zdolnościami malucha). Charakterystyczne dla małych kolekcjonerów jest przywiązanie do swojej kolekcji, poświęcanie jej czasu, różne selekcje i grupowania.

Dziecko jest ciekawe świata, ma bogate słownictwo. Dzieci zdolne charakteryzuje zazwyczaj ogromna ciekawość intelektualna. Od najmłodszych lat zadają mnóstwo często zaskakujących pytań. Dotyczą one często spraw ludzi dorosłych – polityki, religii, wojny. Dosyć wcześnie potrafią wyciągać wnioski i doszukują się związków przyczynowo-skutkowych. Mają zdolność krytycznego myślenia i bogate słownictwo, zwłaszcza w dziedzinie, która je interesuje.

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY UZDOLNIONYCH DZIECI:

– wczesna umiejętność formułowania pełnych zdań i prowadzenia rozmowy z osobą dorosłą,

– łatwość skupiania się przez dłuższy czas nad danym problemem,

– zdolność przywódcze, umiejętność współpracy,

– pewność siebie i wysoka samoocena,

– rozumowanie logiczne, abstrakcyjne,

– wysoki stopień rozumienia treści i dostrzegania zależności między jej elementami,

– szeroki zakres wiedzy ogólnej,

– duża ciekawość, szerokie zainteresowanie, zamiłowanie do zadawania pytań,

– duża zdolność obserwacji,

– szeroki zakres słownictwa. Swobodne posługiwanie się językiem ojczystym,

– bogata wyobraźnia,

– umiejętność wczesnego czytania i pisania,

– wykazywanie zdolności np.: matematycznych, literackich, plastycznych, muzycznych,

– niegrzeczne zachowanie zwłaszcza w chwilach znudzenia,

– niechęć do porażek, a czasem nieumiejętność zaakceptowania własnego braku racji.

Należy pamiętać, że nawet bardzo zdolne dziecko jest przede wszystkim dzieckiem i potrzebuje dużo czasu, aby rozwinąć się jako osoba. Dzieci muszą doskonalić się nie tylko intelektualnie, ale także społecznie i emocjonalnie. Trzeba im również pozwolić popełniać błędy – nauka na własnych błędach jest kluczowym elementem procesu edukacyjnego.

Dziewięciomiesięczny maluch koncentruje się na jednej zabawce, trzylatek czyta, a pięciolatek rozwiązuje zadania matematyczne – czy to są już genialne dzieci? Psychologowie przypominają, że im wcześniej talent zostanie rozpoznany, tym większe prawdopodobieństwo, że dziecko będzie go pomyślnie rozwijać.

Na etapie przedszkolnym znaczne niekiedy osiągnięcia nie zawsze są zapowiedzią sukcesów w przyszłości. Warto im się bacznie przyglądać, bardziej w kontekście rozwoju dziecka niż formułowania wysokich oczekiwań.

Symptomy tych zdolności możliwe są do zaobserwowania podczas typowych zajęć w przedszkolu. Najbardziej wartościowym poznawczo narzędziem pozwalającym na diagnozowanie zdolności jest obserwacja uczestnicząca nauczyciela przedszkola. Jego role trudno przecenić, gdyż nierzadko jest pierwszą osobą spoza rodziny, która ma możliwość zaobserwowania dziecka na tle rówieśników. Rodzice mają tendencję do zawyżania ocen wobec swoich dzieci. Opinie przedszkolnym są pierwszymi obiektywnymi próbami określenia dzieci na tle rówieśników.

JAK ROZPOZNAĆ DZIECI ZDOLNE UCZĄCE SIĘ PONIŻEJ SWOICH MOŻLIWOŚCI

Jest to jedna z najważniejszych kwestii dotyczących pracy z dziećmi szczególnie uzdolnionymi i utalentowanymi. Często może się zdarzyć, że przeciętnie zdolne lecz pracowite dziecko, które chce zadowolić nauczyciela i bardzo pragnie sukcesu, może zostać błędnie rozpoznane jako uczeń szczególnie uzdolniony. Jednocześnie łatwo jest przegapić potencjał wybitnie utalentowanego dziecka, które dezorganizuje pracę grupy, nie lubi konwencjonalnych zadań i wykonuje ćwiczenia jak najmniejszym nakładem sił.

Im szybciej rozpoznamy dziecko nie wykorzystujące swoich pełnych możliwości, tym większą mamy szansę na skuteczną interwencję i zmotywowanie go do nauki.

Charakterystyczne cechy zdolnych dzieci uczących się poniżej swoich możliwości (u takich dzieci możemy zaobserwować kombinację następujących cech):

– sprawne posługiwanie się mową, szybkie myślenie, zdolność rozwijania pomysłów innych osób i wykorzystywania przyswojonych informacji w różnych sytuacjach,

– oznaki znudzenia, ospałości i braku zainteresowania, chęć jak najszybszego zakończenia zajęć,

– niespokojne zachowanie i kłopoty z koncentracją,

– zdolność manipulacji,

– zdolność zadawania trudnych, czasem prowokacyjnych pytań,

– większa biegłość w nawiązywaniu kontaktów z osobami dorosłymi i starszymi kolegami niż z rówieśnikami,

– brak zorganizowania w kwestii praktycznego wykorzystywania materiałów, jak również zarządzania czasem,

– umiejętność ucieczki do własnego świata, co może się przejawiać dłuższymi okresami bezczynności i braku skupienia,

– zmaganie się z niechęcią ze strony rówieśników wywołaną skłonnością do otwartego komentowania ich słabości,

– skłonność do wybuchów gniewu i wahań nastroju.

Zdolne dzieci uczące się poniżej swoich możliwości potrzebują bezpośredniego wsparcia oraz interwencji w zakresie rozwoju emocjonalnego i społecznego poprzez motywację i wyzwania w grupie.

Dziecko będzie aktywne, gdy:

– cel jest dla niego bliski i wyraźny ( ma poczucie sensu tego, co robi ),

– uwzględnia się jego potrzeby i zainteresowania ( zadania uznaje za własne ),

– ma poczucie bezpieczeństwa, prawo do błędu, otrzyma konieczne wsparcie i informację zwrotną,

– działaniom towarzyszą odczucia i emocje,

– bierze udział w planowaniu i podejmowaniu decyzji ( coś ode mnie zależy ),

– odczuwa satysfakcję (lubi to robić),

– ma poczucie własnej wartości (ja to potrafię),

– dostrzega się jego wkład pracy, a nie tylko efekt ( nauczyciel i grupa dostrzegają jego wysiłek i doceniają go ),

– ma możliwość realizacji własnych pomysłów.

• Arends R. Uczymy się nauczać, Warszawa 1995

• Bates J., Munday S., Dzieci zdolne, ambitne i utalentowane, LIBER, Warszawa 2005

• Dudzińska I. Dziecko sześcioletnie uczy się czytać, WSiP, Warszawa 1992

• Gondzik E. Jak rozpoznawać uczniów wybitnych? Wychowanie 19/1970

• Lewis D. Jak wychować zdolne dziecko, PZWL, Warszawa 1998

• Lewowicki T. Kształcenie uczniów zdolnych, WSiP, Warszawa 1986

• Limont W. Zdolności twórcze dzieci w wieku przedszkolnym, Wychowanie w Przedszkolu 8/2002

Elżbieta Jaszczak