W swoim artykule przedstawiam wyniki pogłębionego studium przypadku ucznia kl.I Jakuba oraz mojej dwunastomiesięcznej pracy z tymże chłopcem. Celem tej pracy była pomoc dziecku z opóźnionym rozwojem mowy i nadpobudliwością psychoruchową, a także ukazanie zabiegów, które logopeda może podjąć wobec ucznia, by nastąpiła poprawa jego podstawowych sprawności szkolnych.
Motto:
„Gdyby każdy miał to samo
Nikt nikomu nie byłby potrzebny”
Na wstępie pragnę przybliżyć krótko problem nadpobudliwości psychoruchowej.
Wyjaśnienie terminologiczne:
W polskim piśmiennictwie medycznym spotykamy się z dwoma nazwami określającymi zespół nadpobudliwości psychoruchowej: nazwa amerykańska: Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD), czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi oraz nazwa europejska- Hyperkinetic Disorder, czyli zaburzenia hiperkinetyczne.
Wolańczyk pisze: „ Nadpobudliwość psychoruchowa rozumiana medycznie, oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowych, czyli zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem, mającym charakterystyczne objawy i wymagającym odpowiedniego leczenia”. W słowniku psychologicznym pod redakcją W. Szewczuka znajdziemy następującą definicję:
„Nadpobudliwość psychoruchowa to zaburzenie dynamiki procesów nerwowych, które charakteryzuje znaczna przewaga procesu pobudzania nad procesem hamowania, co znajduje swój wyraz w sferze ruchowej – w postaci wzmożonej ekspansji ruchowej lub niepokoju ruchowego; w sferze poznawczej – w postaci zaburzeń koncentracji uwagi, pochopności i pobieżności myślenia; w sferze emocjonalno-ruchowej – w postaci nadmiernej wrażliwości emocjonalnej. Cechy te mogą również występować w pewnych układach, obejmujących tylko wybrane sfery funkcjonalne, np. poznawczą i ruchową”.
Jak wynika z powyższych rozważań, dla nadpobudliwości psychoruchowej charakterystyczne jest występowanie 3 grup objawów: nadmierna ruchliwość, nadmierna impulsywność, nasilone zaburzenie uwagi.
Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej:
Przyczyny te nie są do końca wyjaśnione. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych uważano, iż przyczyną są mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego powstałe w okresie okołoporodowym (późniejsze badania to zaprzeczyły). Kolejna teoria twierdziła, iż przyczyną jest zatrucie ołowiem. Najnowsze badania dowodzą, iż zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem uwarunkowanym genetycznie, czyli przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Badania te potwierdzają, że geny odpowiedzialne za powstanie nadpobudliwości wpływają na aktywność procesów zachodzących w korze czołowej i przedczołowej obu półkul oraz w jądrach podkorowych. Zdaniem T. Wolańczyka, płaty czołowe i ich połączenia z innymi strukturami mózgu pracują gorzej u dzieci z ADHD; obszary mózgu odpowiedzialne za kojarzenie słuchowych i wzrokowych informacji są „bombardowane” niepotrzebnymi informacjami. Na poziomie biochemicznym u osób z ADHD istnieje prawdopodobnie zaburzona równowaga między dwoma przekaźnikami: noradrenaliną i dopaminą.
Objawy nadpobudliwości psychoruchowej:
Objawy te mogą występować równocześnie w 3, 2 lub jednej sferze.
Objawy nadpobudliwości w sferze ruchowej:
Dzieci te charakteryzują się ciągłą ruchliwością, są pełne energii, nie mogą zapanować nad własnym pobudzeniem; przy nasilonej nadpobudliwości ruchowej może wystąpić niezdarność, niezręczność, brak precyzji ruchu.
Niepokój ruchowy objawia się tym, iż dzieci wykonują wiele niepotrzebnych, drobnych ruchów – nie są one jednak celowe i świadome; niepokój ten może dodatkowo objawiać się skurczami mięśni, tikami, wyładowaniami ruchowymi. Dzieci te mają duże potrzeby ruchu i nie potrafią przez dłuższą chwilę pozostać w jednym miejscu.
Objawy nadpobudliwości w sferze poznawczej:
Zaburzenie uwagi jest to słabsza zdolność koncentrowania się na wykonywanych zadaniach. Dzieci te nie mogą skupić się na jednej rzeczy, czynności; są ciągle rozpraszane, mają problem z zastosowaniem się do kolejnych instrukcji, z wykonaniem do końca zadania, ze słuchaniem tego, co się do nich mówi, z wykonaniem złożonych poleceń, z zapamiętywaniem, z zapisywaniem tego, co było na lekcji. U większości dzieci występuje wzmożona wyobraźnia i zaczyna przeważać świat fantazji.
Objawy nadpobudliwości w sferze emocjonalnej:
Impulsywność – niemożność powstrzymania się przed działaniem i odczekania do momentu, kiedy wykonanie czynności będzie łatwiejsze. U dzieci tych występuje zwiększona wrażliwość na działający bodziec. Nie zastanawiają się nad konsekwencjami swojego zachowania. Dzieci te są konfliktowe, agresywne, łatwo przechodzą skrajne uczucia, nieumyślnie niszczą rzeczy, wtrącają się do rozmowy.
Jakub zgłosił się do poradni rok temu i aktualnie nadal uczęszcza na zajęcia logopedyczne. Matkę chłopca zaniepokoił fakt, iż mowa chłopca rozwija się ze znacznym opóźnieniem i dziecko przejawia cechy nadpobudliwości: jest bardzo ruchliwe, niespokojne, nie słucha poleceń, bywa agresywne, bije dzieci w przedszkolu.
Dane z przedszkola: „ silna nadpobudliwość, agresja wobec nauczycielki, dzieci, a nawet matki, niepodporządkowanie się wobec jakichkolwiek wymagań, nie interesuje się zabawkami, pracą w grupie, nie chce rysować, ciągle biega po sali bije i kopie dzieci; dla dzieci stanowi ogromne zagrożenie; jego pobyt w grupie to horror….”.
W związku z powyższym Jakub miał przeprowadzone badania specjalistyczne: psychologiczne, neurologiczne i logopedyczne. Wyniki badań psychologicznych wskazywały na złożone przyczyny trudności dziecka. Są one związane z syndromem nadpobudliwości psychoruchowej wtórnie negatywnie rzutującym na przebieg procesów poznawczych – spostrzeganie, pamięć, uwaga. Zaburzenie dynamiki procesów nerwowych w mózgu wpłynęło na opóźnienie w kształtowaniu się mowy; w późniejszym czasie może wpłynąć na czynność czytania i pisania. Syndrom ADHD obejmuje u chłopca 3 sfery funkcjonowania: ruchową (ekspresja ruchowa, niepokój); poznawczą (ciągłe rozproszenie uwagi); emocjonalną (niewspółmierna siła emocji w stosunku do siły działającego bodźca).
Badaniem logopedycznym stwierdzono u chłopca opóźniony i zaburzony rozwój mowy. Opóźniony rozwój mowy przejawia się na płaszczyźnie 4 poziomów języka: poziomie fonetyczno-fonologicznym (zaburzenia artykulacji: parasygmatyzm – zastępowanie głosek syczących i szumiących odpowiednikami głosek ciszących; pararotacyzm – zastępowanie głoski r głoską l; parakappacyzm – zastępowanie głoski k głoską t; paragammacyzm – zastępowanie głoski g głoską d; zastępowanie głoski f, w głoską b lub ch); syntaktyczno-morfologicznym (dysgramatyzm); semantyczno-leksykalnym (ograniczony zasób słownictwa) oraz poziomie zdaniowo-semantycznym (ograniczone możliwości posługiwania się kategorią zdaniową, uproszczone konstrukcje zdaniowe, przewaga zdań pojedynczych). Mowa Jakuba przejawia cechy mowy dziecka 3- letniego. Mowa jest zrozumiała jedynie dla najbliższego otoczenia. Słuch fizyczny i fonemowy prawidłowy.
Wyniki badań, które otrzymałam pozwoliły mi na stworzenie rzetelnego programu terapii logopedycznej. Praca z Jakubem, oprócz szeroko pojętej stymulacji rozwoju mowy i języka, ma na celu: zmniejszenie nieukierunkowanych wyładowań ruchowych, wyeliminowanie uwagi mimowolnej i nietrwałości zainteresowań, uspokojenie układu nerwowego, wydłużenie okresu koncentracji uwagi, wyćwiczenie koordynacji ruchowej, doskonalenie analizy i syntezy wzrokowej, rozwijanie myślenia słowno-logicznego. W pracy z dzieckiem należy zachować spokój, rozsądek, stopniowo wydłużać czas trwania zadania i stopień jego trudności, należy jasno określać zasady i czas ukończenia zadania, mówić do dziecka wolno, bez krzyku.
I: Praca nad nadmierną impulsywnością i agresją – uczymy dziecko istnienia reguł, wymyślamy znak oznaczający „nie przerywaj”, przewidujemy impulsywne zachowanie
i powstrzymujemy je zanim ono nastąpi.
II: Praca nad nadmierną ruchliwością – organizujemy dziecku zajęcia ruchowe, sportowe, angażujemy w różne czynności, zabawy; w czasie dłuższych zadań planujemy krótkie przerwy na wyładowanie energii.
III: Praca nad zaburzeniami koncentracji uwagi – ograniczamy ilość dochodzących bodźców, w przypadku kłopotów z koncentracją na zadaniu robimy krótką przerwę i wracamy do zadania, stosujemy metody skupiające uwagę – krótkie komunikaty, ciekawe pomoce.
IV: Ćwiczenia zmniejszające chaotyczność wyładowań ruchowych: kopiowanie rysunku, obrysowywanie wzorów, stemplowanie, malowanie na gazecie, wydzieranki, wycinanie, lepienie z plasteliny.
V: Ćwiczenia wyciszające, wymagające spokoju – wykonujemy je po zajęciach ruchowych- w pracy możemy wykorzystać techniki relaksacyjne wg Jacobsona w wersji Kaji (dziecko wykonuje czynności rozluźniania i napinania mięśni podczas zabawy w słabego i silnego); trening autogenny Schulza w wersji A. Polender (dziecko relaksuje się słuchając opowiadania i identyfikując się z bohaterami bajki);
VI: Wykorzystanie Metody Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne – ćwiczenia ruchowe uwalniają dziecko od nadmiaru energii o fizjologicznie wzmożonej sile;
VII: Kinezjologia edukacyjna – Metoda Dennisona – stymulacja układów mózgowych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę poprzez stosowanie bodźców ruchowych (ćwiczenia wydłużające: sowa, aktywna ręka, zginanie stopy, pompowanie piętą, luźne skłony, wypady);
VIII: Ćwiczenia percepcji wzrokowej.
TERAPIA ZABURZEŃ MOWY I JĘZYKA
- przygotowanie do pracy narządów:
– artykulacyjnych – ćwiczenia motoryki narządów mowy: języka, warg, policzków, podniebienia miękkiego,
– oddechowych – ćwiczenia oddechowe,
– fonacyjnych – ćwiczenia fonacyjne.
- wywoływanie zaburzonych głosek w następującej kolejności: f, f’, v, v’, k, k’, g, g’, s, z, c, ӡ, š, ž, č, ǯ, r.
- Utrwalenie wymowy wywołanej głoski w izolacji, sylabach, wyrazach, połączeniach wyrazowych, zdaniach, opowiadaniach (wykorzystanie w pracy programów komputerowych).
- Ćwiczenia słuchowe w różnicowaniu poprawnego i zaburzonego brzmienia głoski.
- Rozwijanie i wzbogacanie słownika dziecka (wykorzystanie programu „Obrazkowy słownik tematyczny cz. 1, 2”).
- Terapia strony gramatycznej mowy – trening w mowie dialogowej, sytuacyjnej; nauka właściwej konstrukcji zdań; opowiadanie historyjek obrazkowych (wykorzystanie programu komputerowego: „Zabawy słowem”).
- Rozwijanie sprawności językowej dziecka – wykorzystanie w pracy z dzieckiem programu terapeutyczno-stymulującego Z. Tarkowskiego „Rozwijamy mowę i myślenie dziecka”.
Efekty terapii i rokowania:
Jakub uczęszczał na terapię logopedyczną przez 12 miesięcy. Zajęcia odbywały się raz w tygodniu. W pracy z chłopcem stosowałam główne zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym: konsekwencję w postępowaniu i karceniu, stopniowe wydłużanie czasu trwania zadania i ich stopnia trudności; wszelkie ćwiczenia, zabawy miały jasno określone zasady i czas ich ukończenia; starałam się mówić do chłopca powoli, bez pośpiechu, w zwolnionym tempie. Po zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności stosowałam ćwiczenia wyciszające, relaksację. Do ćwiczeń aparatu artykulacyjnego i utrwalania wymowy głosek stosowałam programy komputerowe, które Jakub bardzo lubił. Badanie logopedyczne kontrolne po roku intensywnej pracy potwierdziło, iż stan rozwoju mowy dziecka znacznie się poprawił. Wypowiedzi chłopca są już wielozdaniowe; w wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń i związki przyczynowo- skutkowe; nieprawidłowości gramatyczne powoli zanikają – dziecko zauważa swoje błędu i stara się je poprawić. Wymowa Jakuba doskonali się – podczas rocznej pracy wywołałam i utrwaliłam wymowę następujących głosek: f, f’, v, v’, k, k’, g, g’, s, z, c, ӡ, š.
Leczenie farmakologiczne oraz praca nad nadmierną impulsywnością, ruchliwością, zaburzeniami uwagi przyniosła duże efekty – Jakub potrafi już skupić się na zadaniu przez kilka minut, zastosować się do instrukcji, słuchać tego, co się do niego mówi.
Sądzę, że efekty terapii byłyby jeszcze lepsze i szybsze, gdyby mama chłopca stosowała się do wskazówek zarówno psychologa, jak i logopedy (zalecenia te stosowała podczas pracy w domu). Duże znaczenie dla efektywnej pracy z dzieckiem ma również ścisła współpraca rodziców z wychowawcą klasy.
„Pracując na co dzień z dziećmi nadmiernie ruchliwymi, należy pamiętać o tym, aby z jednej strony nie tłumić nadmiernej aktywności ruchowej tych dzieci, a z drugiej – uczyć je podczas zajęć kontrolowania swojej energii, wdrażać do spokojnego siedzenia i skupienia się nad aktualnie podejmowanym zadaniem…..”.
Dagmara Maciaszczyk- Wojtal
Logopeda
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna
BIBLIOGRAFIA
- Auxilium Sociale nr 3/4 2000 – artykuł Celestyny Grzywniak: Sposoby postępowania
z dziećmi nadpobudliwymi w szkole i w domu. - Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko. Kielce 1995.
- Gałkowski T., Jastrzębowska G.: Logopedia – pytania i odpowiedzi. Opole 2001.
- Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Warszawa 1976.
- Serfontein G.: Twoje nadpobudliwe dziecko – poradnik dla rodziców. Warszawa 1999.
- Słownik psychologiczny, W. Szewczuk, Warszawa 1999.
- Wiącek R.: Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym. Kraków 2006.
- Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Lublin 1999.
